Bevriezing

De mensen die dicht bij me staan weten dat bevriezen een thema is waar ik de laatste tijd veel over nadenk. Ik heb het dan natuurlijk niet over de fantastische ijsjes die ik maak voor de warme zomerdagen (ok, die zomerdagen zijn gewoon een excuus), maar over traumagerelateerd bevriezen.

Ik ben op het moment een boek aan het lezen van Joe Navarro, een voormalig FBI-agent en gedragsanalyst die zich heeft gespecialiseerd in non-verbale communicatie. Het boek dat ik lees; ‘What every body is saying’, beschrijft diverse signalen van comfort en discomfort en wat deze binnen een bepaalde context kunnen betekenen. Navarro gaat hierbij uit van het model van het Triune Brain van neurowetenschapper Paul D. MacLean ; een manier om naar de hersenen te kijken.
In dit model bestaan de menselijke hersenen uit drie delen, die zich gedurende de evolutie hebben gevormd: Het eerste en oudste deel is de reptiel. Dit is het primitieve en instinctieve deel. Het tweede is het limbisch systeem; verantwoordelijk voor emotie, motivatie en het sociale. Het derde, nieuwste deel is de neo-cortex; het denkende systeem.
Non-verbale communicatie is in principe iets van het limbisch systeem. Mensen kunnen non-verbaal gedrag bewust gaan vertonen, maar omdat hier eerst een gedachte aan vooraf gaat, zoals “Hoe wil ik dat de ander mij ziet?” is dit nooit zo snel als wanneer het direct uit het limbisch systeem komt. Het verschil valt te observeren. Spontaan non-verbaal gedrag is “eerlijk” gedrag, omdat het een weergave is van wat iemand echt voelt, voordat het als het ware gecensureerd wordt langs bijvoorbeeld dat wat sociaal wenselijk is.

In zijn boek beschrijft Navarro vervolgens voorbeelden van non-verbale gedragingen. Hij schrijft onder andere over bevriezing als signaal van discomfort.

Wat is bevriezing?

Bevriezing kennen we als een van de drie stressreacties, zoals we ze ooit met biologie geleerd hebben: Vechten, vluchten of bevriezen.
Wat ik toentertijd leerde was dat je, wanneer je gepresenteerd werd met gevaar, je afhankelijk van je temperament en eerdere levenservaringen (aangeleerd gedrag), een van deze drie reacties ‘kiest’ om met dat gevaar om te gaan.

Inmiddels denk ik daar wat genuanceerder over; Ik heb ervaren en gezien dat er in het licht van gevaar eigenlijk altijd eerst een freeze plaatsvindt (zelfs al is die maar heel kort) en daarna komt eventueel een vecht- of vluchtreactie. Anderen van wie ik denk dat ze weten waar ze het over hebben, beschrijven eigenlijk hetzelfde: Iedereen bevriest en dat is heel normaal. Gevaar komt vaak onverwacht. Het is het onverwachte van een situatie dat ons laat bevriezen. Denk er bijvoorbeeld eens aan wat je doet als je in koud water springt: Je weet dat het koud gaat zijn, maar niet precies hoe koud, dus hou je je adem in. Dat is al een simpele freeze. Andere voorbeelden zijn het plotseling stil worden, bevriezen in beweging, verstijven van spieren en ledematen, het wegtrekken van bloed uit je ledematen, het stoppen van je spijsverteringssysteem tot zelfs het doen alsof je dood bent.
Dit laatste heeft het leven gered van studenten van het Columbine School massacre (een bekende schietpartij op een Amerikaanse school) en meer recent nog tijdens de aanslag in Parijs op concertgebouw Bataclan

Het nut van bevriezen

Bevriezen is, zoals geïllustreerd door de voorbeelden hierboven, een overlevingsstrategie; een heel primitieve. Toen de mens een miljoen jaar geleden door de Afrikaanse Savanne trok, was bevriezing dé strategie van het limbisch systeem om een aanval van roofdieren te overleven. Vluchten was niet zo’n goed idee met een tegenstander die sneller was en ook nog eens aangetrokken werd door beweging. Vechten was ook geen best plan, want roofdieren zijn vrijwel altijd sterker en zwaarder en meer toegerust op een gevecht.
Stoppen met bewegen, stoppen met ademen, stoppen met er te zijn, was misschien voldoende om de aandacht van het roofdier dat achtereenvolgens jaagt, vangt, doodt, te doen verslappen. En omdat dat toen succesvol was en we het hebben geërfd van zij die hebben overleefd, doen we het nu nog steeds.

Sinds de Savannetijd is de wereld er een heel stuk veiliger op geworden en je ziet de freeze-respons daardoor in het dagelijks leven vooral op een meer subtiele manier terugkomen, bijvoorbeeld wanneer je er achter  komt dat je je adem hebt ingehouden toen iemand tegen je zat te schreeuwen.
De roofdieren waar we nu mee te maken kunnen krijgen, zijn trouwens vooral de menselijke variant. Omdat zij in staat zijn om na te denken, om gebruik te maken van die bevriezing (vaak veroorzaken ze het zelfs bewust of houden het in stand), is het nu meestal niet meer de beste respons. Het is daarom in het nu belangrijk om de freeze te doorbreken en te gaan handelen.

Trauma en bevriezing

Ik schreef al over menselijke roofdieren. Ik heb er zelf een aantal meegemaakt in mijn leven. Ze deden allen hun best om mij te bevriezen.
Toen ik als kind slachtoffer werd van seksueel geweld en er geen mogelijkheden tot ontsnappen waren en er niets was wat tussen mij en dat verschrikkelijke stond, hield ik mijn adem in en kneep ik mijn ogen dicht en probeerde ik te stoppen met bestaan. Varianten hiervan heb ik van vrijwel ieder slachtoffer dat ik ken gehoord.
Als het je lukt om je los te maken van jezelf, de ander, de situatie, je emoties of zelfs je bestaan, dissocieer je. Ik denk dat dit een extreme vorm van bevriezen is. Het is dat wat je doet als de freeze (of wat dan ook) geen effect (op de ander) heeft; als het uitzichtloos (omdat je een kind bent, omdat er niemand is die je komt helpen, omdat je afhankelijk bent) is. Je gebruikt een instinctief mechanisme tegen je eigen bewustzijn.

Bevriezen wordt een tweede natuur

Na het seksueel geweld, bevroor ik in situaties en bij mensen die me deden denken aan toen. Het was een bevriezing die ik niet kon doorbreken omdat ik geleerd had dat het geen zin had om te vechten, om ook maar iets te proberen. Het werd er alleen erger van. Zo was het  steeds geweest.

In nieuwe situaties, waarin ik wel nog mogelijkheden had (bijvoorbeeld omdat ik niet meer zo klein was), beperkte ik mezelf in mijn handelen door van tevoren op te geven. Voor mijn gevoel was er geen andere mogelijkheid dan mijn adem inhouden, mijn ogen dichtdoen en wachten tot het over was. Natuurlijk maakten mensen met verkeerde bedoelingen daar gebruik van.

Terugkijkend kan ik me van latere grensoverschrijdende situaties herinneren dat er eerst een test-moment was. Ik denk dat ik werd geselecteerd dóórdat ik bevroor. Een ‘verdwaalde’ hand? Ik kreeg een steen in mijn buik, spande mijn spieren en werd heel stil.
Vaak eindigde het dan niet daar bij die hand…

In situaties die wel gewoon veilig waren, maar dat gevoelsmatig niet leken, omdat ik bijvoorbeeld geen gezonde boosheid gewend was of aanrakingen als bedreigend zag, bevroor ik steeds in meer of mindere mate. Heel irritant. Gelukkig waren er soms mensen, zoals mijn therapeute, die tijdens een exposure-sessie als eerste reactie op het verhaal kalm zei: “Haal eens adem”, omdat ik ongemerkt mijn adem inhield.
Ook nu nog, terwijl ik wéét dat dingen veilig zijn, zet mijn lijf zich soms nog schrap. Het is een automatisme dat sneller gaat dan mijn hoofd me kan geruststellen. Doordat ik dit zo vaak en veel deed, heb ik een tijd lang ernstige problemen met mijn spierspanning gehad: Ik spande mijn spieren zo erg aan, dat alles vast ging zitten in zo’n mate dat ik soms niet meer kon lopen of bewegen en zelfs moest overgeven van de pijn. Ik had er zelfs fysiotherapie voor nodig. Inmiddels herken ik dit bij mezelf en weet ik gelukkig steeds beter hoe ik kan ontspannen en los kan laten. “Oh, dit is eng. Ok, goed. Dat mag. Wat voelt mijn lijf? Oh ook eng. Ok, dat mag ook. Nu ga ik even goed ademhalen en wat bewegen, want dát mag ook”

Wat me verder enorm helpt is om te denken in mogelijkheden. Het zorgt ervoor dat ik als ik dan toch bevries, niet bevroren blijf. Het zorgt dat dingen eng kunnen zijn en ik toch kan handelen. En het mooie daarvan is dat ik door toch te handelen, tegengestelde ervaringen opdoe, waardoor dingen minder eng/beladen worden in de toekomst.

Ook probeer ik bewust dingen te doen, ze actief op te zoeken, die ik moeilijk en eng vind. Dat is een van de belangrijkste redenen dat ik ben begonnen met Aikido en een van de redenen waarom ik daar hier, ondanks dat niet iedereen dat even graag leest, soms over schrijf. Ik wil niet bevroren blijven; Niet als schrikreactie, maar ook niet in de tijd of in mijn trauma en al helemaal niet op een moment dat ik mezelf moet verdedigen.

Bevriezen in het licht van gevaar is heel normaal; iedereen doet dat. Bevriezen omdat je al eerder in ernstig gevaar geweest bent, is ook normaal. Het is logisch; de meeste slachtoffers doen dat. Ik kom er steeds meer achter hoe logisch dat is door wat ik hoor van andere slachtoffers, door wat ik merk bij mezelf en ook bijvoorbeeld door wat ik in Navarro’s boek heb gelezen.

Hij schreef, naast al het andere dat hij over ‘gewone bevriezingen’ schrijft, dat hij misbruikte kinderen herkent aan hun armfreezes. Ik vond dat heel confronterend om te lezen en heb meteen teruggekeken naar foto’s van mezelf uit die tijd. Ik doe dat op iedere foto. Op de foto’s waarop ik met andere kinderen, zoals mijn zusje, sta,  zie je duidelijk dat ik de enige ben die het doet, zelfs de foto’s waarvan ik dacht dat ik me veilig voelde en er even niet mee bezig was. Mijn lijf vertelt wat anders:

Het lijkt me belangrijk hierop te letten bij onze kinderen.

Maar goed, dat was toen.
Nu is nu.

Ik denk dat het mogelijk is om jezelf te leren de bevriezing te doorbreken, óók als je getraumatiseerd bent. Dat denk ik echt.

In het nu zijn er mogelijkheden.

Laten we proberen te denken in mogelijkheden.